Een icoonboek van de filosofie is vijftig jaar oud en wordt speciaal heruitgegeven. Hoe rationeel is wetenschap? Hoe verhoudt de wetenschap tot de werkelijkheid? Hoe verhoudt de wetenschap zich tot de samenleving? Het boek van Kuhn is nog steeds een bron van inspiratie en discussie. ‘De structuur van wetenschappelijke revoluties‘ verscheen in oktober 1962 en is uitgegroeid tot een iconisch boek in de filosofie. Vijftig jaar later zijn er meer dan een miljoen over de toonbank gegaan, in bijna twintig talen. Niemand had dat zien aankomen.

Onbekend

Thomas Kuhn was een onbekende in de wereld van de filosofie. Hij had natuurkunde gestudeerd en werd gevraagd door de rector van Harvard James Conant, voorheen administrator van het atoombomproject van de VS, om een cursus over de geschiedenis van de wetenschap op te zetten. Het was hun bedoeling zo jonge studenten meer inzicht te leveren in de aard van de natuurwetenschappen. Het resulteerde in een klein, essay-achtig boek zonder voetnoten of jargon, maar wel vol heldere verhalen en argumenten. Het eerste jaar werden er geen duizend verkocht, maar tegen ’81 waren het er 650 000.

Controversieel

Achteraf bekeken valt het te begrijpen waarom Kuhns analyse van het wetenschappelijk bedrijf bij zovelen aansloeg. Hij ging in tegen het klassieke beeld van de wetenschap waarin enkele geniale helden zoals Galileo, Lavoisier of Darwin die tegen de stroom inroeien en met hun nieuwe inzichten stelselmatig verder bouwen aan het continu groeiend huis van kennis. Kennis die steeds dichter de waarheid benadert. Kuhn schetste een ander beeld van wetenschap.

Misvattingen

Aan de hand van enkele gevalstudies uit de geschiedenis van de wetenschap liet hij zien dat die wetenschap geen gesmeerd lopende, autoritaire machine is die kennis produceert, maar een menselijke bezigheid waarbij men met vallen en opstaan en soms op basis van irrationeel mechanismen vooruit strompelt. En een belangrijk detail: wetenschap beweegt zich niet naar de waarheid, maar weg van foute opvattingen.

Sociaal

Wetenschap bleek in Kuhns beschrijving niet uitsluitend een kwestie van theorieën en experimenten maar ook een sociologisch fenomeen, waarbij kennis gesitueerd is in zijn tijd en context, tegen een achtergrond van soms onuitgesproken overtuigingen. Kuhn beschreef de ‘structuur van de wetenschappelijke revoluties’ in een aantal termen die sindsdien wetenschapsfilosofische standaardtaal geworden zijn: In periodes van normale wetenschap lossen wetenschappers puzzels op. Dat doen ze binnen een paradigma. Maar na verloop van tijd komen ze anomalieën tegen, fenomenen die onverklaarbaar zijn.

Crisis

Als de stapel anomalieën te groot wordt, ontstaat een crisis. Die leidt tot een revolutie, een nieuw paradigma wordt de standaard. Je gaat dus door een paradigmaverschuiving waarbij tussen het oude en het nieuwe paradigma geen communicatie mogelijk is. Het is alsof twee verschillende werelden door een onoverbrugbare kloof gescheiden worden. Door deze onvergelijkbaarheid wordt het onmogelijk om op zuiver rationele gronden tussen de verschillende paradigma’s te kiezen. Kuhn benadrukte die paradigmabreuk om het idee van een cumulatieve wetenschapsgroei te ondermijnen. Vooral dat ‘paradigma’ is een eigen leven gaan leiden. Het bracht sommigen tot de interpretatie dat je niet op rationele basis kan besluiten of een bepaalde kijk op de werkelijkheid juist is. Alle verhalen zijn onvergelijkbaar en dus even waar.

Cliché

Het leek alsof de postmoderne filosofen ineens steun kregen vanuit de natuurwetenschappelijke kant. Kuhn heeft zich altijd tegen die interpretatie verzet. Hij had de hele postmoderne heisa echter een beetje over zichzelf afgeroepen door de definitie van paradigma vaag te laten. Iemand vond in Kuhns werk wel 21 verschillende mogelijke invullingen van het begrip. Hij gaf zelf de voorkeur aan een paradigma als de verzameling voorbeeldmodellen en -vraagstukken waarmee je als beginnend onderzoeker leert werken. De term is ondertussen gekaapt, door new-age-goeroes, economen en veranderingsmanagers. Het ‘paradigma’ is een cultureel cliché geworden dat als stoplap fungeert in hete-luchtjargon.

Pragmatisme

Verfrissend was dat Kuhn een pragmatische kijk had op wetenschap. Met zijn fysica-achtergrond was dat wellicht geen toeval. Hij ging kijken naar wat wetenschappers doen, niet naar wat ze zeggen te doen, of naar wat filosofen vinden dat ze zouden moeten doen. Dankzij hem zijn we wetenschap gaan zien als een menselijke activiteit, een feilbare onderzoekspraktijk, eerder dan als een syllogisme, een ingewikkelde logische denkoefening. Wetenschap heeft daarbij geen einddoel, of het moest meer betrouwbare kennis zijn. Kuhn trekt zelf de parallel met de evolutie van biologische organismen zoals Darwin ze beschreef: verandering zonder ultiem doel, die wel resulteert in een betere uitleg van de complexe werkelijkheid.

Tijdloos

Daarbij staat de wetenschap, meer dan welke andere menselijke bezigheid ook, open voor nieuwe ideeën, als die beter blijken te werken. Twijfel aan wat je denkt is ingebakken in de wetenschappelijke praktijk en dat is wellicht het belangrijkste verschil met andere menselijke bezigheden zoals politiek, godsdienst, kunst of rechtspraak. Kuhns blijvende waarde ligt in zijn dynamische benadering van complexe en diepgaande vragen: hoe rationeel is wetenschap? Hoe verhoudt de wetenschap zich tot de werkelijkheid? Hoe verhoudt de wetenschap zich tot de samenleving? Daarom is zijn boek vijftig jaar na datum nog steeds bron van inspiratie en discussie. (bron)