Wat zou er nog absurder zijn dan telkens opnieuw het ‘warme wiel’ uitvinden? We leven in een wereld met een immense schat aan prachtig studie- en onderzoeksmateriaal, de Nobelprijzen staan op de kast en we gaan rustig verder met de economische nonsens die we inmiddels voor normaal nemen. Het is alsof we de mens uit het verhaal willen schrijven, waarmee we vooral onszelf pijnigen. In dit artikel een bijdrage van de hand van Ken Wilber, over vierkante wielen, het scheppen van virtuele schuldenbergen en andere absurde scheeftrekkingen.
Morfogenese
Het cruciale punt bij de aanvaarding van de culturele evolutie en de morfogenese als een verklarend principe in de menselijke geschiedenis, is dat deze dezelfde diepgaande bezwaren vertoont die voor de traditionalisten, romantici en liberaal-sociale theoretici nu juist aanleiding waren dit alles af te wijzen. Met andere woorden: hoe kunnen we Auschwitz verklaren als er in het menselijke domein evolutie actief is? Hoe zouden we het kunnen wagen te zeggen dat sommige culturele verschijnselen meer geëvolueerd zijn dan andere? Hoe kunnen we het wagen een zo duidelijk waardeoordeel te vellen? Wat is dat voor arrogantie?
Traditionalisten
De traditionalisten en de eeuwige filosofen van nu kunnen bijvoorbeeld niet in een culturele evolutie geloven tegen de achtergrond van gruwelen zoals Auschwitz, Hiroshima en Tsjernobyl. Hoe kunnen we zeggen dat er sprake is van evolutie als daardoor zulke monsters worden voortgebracht? Het is beter de evolutie in haar totaliteit te ontkennen dan een verklaring te moeten zoeken voor dergelijke obsceniteiten. De romantische critici van de evolutie daarentegen reageren op wat een universele menselijke sympathie lijkt te zijn voor de periode die aan het huidige tumult voorafging. Oermensen hadden over het algemeen niet te lijden onder de rampen van het moderne bestaan – geen industriële vervuiling, weinig slavernij, weinig ruzie over eigendomsrechten, enzovoort. Zijn we, kwalitatief gezien, niet bergafwaarts gegaan? Is het niet tijd terug te keren naar de natuur en naar de nobele wilde om een waarachtiger zelf, een eerlijker samenleving en een rijker leven te vinden?
Morele tirannen
Ook de liberale theoretici hebben alle reden om terug te schrikken voor het idee van een culturele evolutie. De ongelofelijk grove vormen daarvan, zoals het sociaal darwinisme, schieten niet alleen tekort in het mededogen. Veel beangstigender is dat dit botte ‘evolutionisme’ in handen van morele tirannen juist die barbaarse en catastrofale ideeën van de Übermensch, het heersersras en de komst van menselijke halfgoden zou opleveren, die hun ijzingwekkende opmars in de geschiedenis zouden maken. Zij zouden hun opvattingen voorschrijven aan het gefolterde vlees van miljoenen, hun ideologie uitwerken tot gaskamers en het daarbij laten. In reactie op dergelijke gruwelen zijn de liberaal-sociale theoretici automatisch geneigd elke vorm van ‘sociale hiërarchie’ te zien als een voorbode van Auschwitz.
Extreem bizar
Natuurlijk staat de bewustzijnsevolutie, wanneer ze als verklarend principe gebruikt wordt, voor een aantal zwaarwegende moeilijkheden. Daarom hebben we een aantal basisprincipes nodig die zowel vooruitgang als terugval kunnen verklaren, het goede en het slechte nieuws, de positieve en de negatieve kanten van een evolutionaire stuwkracht die niettemin in mensen actief is als in de rest van de Kosmos. Anders worden we geconfronteerd met de extreem bizarre situatie dat we een krachtige wig dwars door de Kosmos slaan – alles wat niet menselijk is, is aan evolutie onderhevig, alles wat menselijk is niet. Wat zijn die principes die de culturele evolutie in een aanvaardbare vorm kunnen rehabiliteren en zo de mensheid kunnen herenigen met de rest van de Kosmos, maar tegelijkertijd rekening houden met de positieve en de negatieve kanten van de ontvouwing van het bewustzijn? Ik noem hier een paar centrale verklarende principes die we mijns inziens nodig hebben.
1. De dialectiek van de vooruitgang
Naarmate het bewustzijn evolueert en zich ontvouwt, vormt elk stadium de oplossing of ontbinding van bepaalde problemen van het voorgaande stadium, om er vervolgens een paar nieuwe, hardnekkige – en soms meer complexe en lastige – problemen aan toe te voegen. Juist omdat de evolutie in alle domeinen (de menselijke en de overige) te werk gaat door een proces van differentiatie en integratie, zal elk nieuw, complexer niveau onherroepelijk te maken krijgen met problemen die in de eerdere stadia afwezig waren. Honden krijgen kanker, atomen niet. Maar dat is geen veroordeling van de evolutie in het algemeen! Het betekent dat de evolutie goed en slecht nieuws brengt, dat ze de dialectiek van de vooruitgang is en hoe groter de diepte van de Kosmos hoe meer er verkeerd kan gaan. Het moderne bestaan kent ziekten die de samenleving van jagers/verzamelaars zich niet kon voorstellen – letterlijk. Evolutie betekent dus altijd dat elk volgend stadium nieuwe mogelijkheden, wonderen en overwinningen brengt, die echter onvermijdelijk vergezeld gaan van nieuwe gruwelen, angsten, rampen en problemen. Een werkelijk evenwichtige beschrijving van de geschiedenis is dus een kroniek van de nieuwe wonderen en de nieuwe ziekten die zich in de genadeloze wendingen van de bewustzijnsevolutie ontvouwen.
2. Het onderscheid tussen differentiatie en dissociatie
Juist omdat de evolutie verloopt volgens processen van differentiatie en integratie, kan er in elk afzonderlijk stadium iets misgaan – hoe groter de diepte van de Kosmos, hoe groter het aantal mogelijke ziekten. En zoals we hebben gezien treedt een van de meest voorkomende evolutionaire stoornissen op wanneer differentiatie ontaardt in dissociatie, of dat nu is op ontogenetisch of op fylogenetisch niveau. In de menselijke evolutie bijvoorbeeld is het één ding om lichaam en geest te differentiëren, maar iets heel anders om ze te dissociëren. Het is één ding om cultuur en natuur te differentiëren maar iets heel anders om ze te dissociëren. Differentiatie vormt de inleiding tot integratie, dissociatie leidt tot rampen. De menselijke evolutie (zoals elk andere evolutie) wordt gemarkeerd door een reeks belangrijke differentiaties, die volkomen normaal en bovendien cruciaal zijn voor de evolutie en integratie van het bewustzijn (alleen door differentiatie kan een eikel uitgroeien tot een eik). Maar in elk stadium kunnen deze differentiaties ontaarden in dissociatie, zodat diepte wordt omgezet in ziekte, groei in kanker, cultuur in een nachtmerrie, bewustzijn in foltering. Een elke evenwichtige beschrijving van de geschiedenis is niet alleen een kroniek van de noodzakelijke differentiaties van de bewustzijnsevolutie, maar ook van de pathologische dissociaties en vervormingen waarmee deze maar al te vaak gepaard gaan.
3. Het verschil tussen overstijging en verdringing
Als we zeggen dat de evolutie verloopt volgens processen van differentiatie en integratie, bedoelen we processen van overstijging en omvatting. Elk stadium omvat de eerdere en voegt er vervolgens zijn eigen bepalende en zich manifesterende hoedanigheden aan toe. Het overstijgt en omvat. Maar juist daarom is bij stoornissen de volgende dimensie geen zaak van overstijging en omvatting – ze overstijgt en verdringt, ontkent, vervormt en verstoort. Elk volgend stadium staat voor deze keuze: 1) overstijgen en omvatten, vriendschap sluiten, integreren en respecteren of 2) overstijgen en verdringen, ontkennen, vervreemden en onderdrukken. Daarom is elke evenwichtige beschrijving niet alleen een kroniek van de grote overstijgingen uit de menselijke evolutie, maar ook van de absurde verdringingen, onderdrukkingen en wreedheden.
4. Het verschil tussen natuurlijke hiërarchie en pathologische hiërarchie
Tijdens het evolutieproces wordt dat wat in het ene stadium heel is, een deel van het geheel van het volgende stadium – hele atomen worden een deel van moleculen, hele moleculen worden een deel van cellen, hele cellen worden een deel van organismen… Alles in de Kosmos is zowel geheel als deel, een holon in een concentrische hiërarchie of holarchie, een orde van toenemende heelheid en holisme. Maar datgene wat overstijgt kan ook terugdringen en daarom kunnen normale en natuurlijke hiërarchieën degenereren tot pathologische hiërarchieën, tot tirannieke hiërarchieën. In dat geval wil een arrogant holon niet tegelijkertijd geheel en deel zijn, maar uitsluitend een geheel. Het wil geen deel zijn van iets wat groter is dan het zelf is, het wil geen deel uitmaken van een gemeenschap met zijn medeholonen en wil deze met zijn eigen activiteit domineren. Gemeenschap maakt plaats voor macht, communicatie maakt plaats voor dominantie, wederzijdsheid maakt plaats voor onderdrukking. En elke evenwichtige beschrijving van de geschiedenis is een kroniek van de uitzonderlijke groei en evolutie van normale hiërarchieën. Een groei die jammergenoeg de degeneratie tot pathologische hiërarchieën toelaat, waarvan de wonden en littekens zijn achtergebleven in de gefolterde lichamen van talloze miljoenen, een pad van verschrikking in het spoor van het dier dat niet alleen kan overstijgen, maar ook kan onderdrukken.
5. Hogere structuren die kunnen gekaapt worden door lagere impulsen
Wanneer tribalisme zijn eigen rustige gang kan gaan, is het betrekkelijk mild, eenvoudigweg omdat de middelen en technologie ervan relatief onschadelijk zijn. De hoeveelheid schade die iemand met pijl en boog kan aanrichten in zijn leefomgeving en bij zijn medemensen is beperkt (en dat gemis aan middelen is niet per definitie een blijk van gezond verstand). Maar de geavanceerde technologieën van het rationalisme kunnen, wanneer ze gekaapt worden door tribalisme en etnocentrische drijfveren, vernietigend zijn. Auschwitz is niet het resultaat van rationalisme. Auschwitz is het resultaat van een irrationeel gebruik van de vele producten van het rationalisme. Auschwitz is rationalisme dat gekaapt is door tribalisme, door een etnocentrische mythologie van Blut und Boden en rassenwaan, geworteld in het land, romantisch van oriëntatie en barbaars in haar etnische zuiveringen. Met pijl en boog behoort genocide niet tot de serieuze mogelijkheden, maar met staal en steenkool, verbrandingsmotoren en gaskamers, machinegeweren en atoombommen wel. Dat zijn geen rationele verlangens. Hoe men rationaliteit ook definieert, het zijn etnocentrische vormen van tribalisme die zich meester hebben gemaakt van de werktuigen van een geavanceerd bewustzijn en ze voor de allerlaagste doeleinden hebben ingezet. Auschwitz is niet het slotakkoord van de rede, maar van het tribalisme.
Star dualisme
Dit zijn een paar kenmerken die, naar ik denk, noodzakelijk zijn om de evolutie van het menselijke bewustzijn te reconstrueren op een meer bevredigende en overtuigende manier, die zich rekenschap kan geven van zowel de onmiskenbare voordelen als de even onmiskenbare rampen uit de menselijke geschiedenis. Vanuit deze benadering en met deze vijf kenmerken kunnen we mijns inziens beginnen de mensheid te herenigen met de rest van de Kosmos, zonder gehinderd te worden door een werkelijk bizar en star dualisme – de mensheid hier, de rest daar.