De bereidheid tot ‘brainstormen’ is een primaire voorwaarde om tot doorbraken te komen, de proef op de som – met als resultaat het transparant maken van een aantal onbewuste belemmeringen – getuigt hiervan.  Het loslaten van een aantal foutieve aannames betekent dat een culturele transformatie mogelijk wordt, net zoals ontkenning kan leiden tot perverse effecten die het algemeen welzijn schaden. Dergelijke processen worden in de vakliteratuur deskundig omschreven, een volgende ’trigger’ uit het werk van Fritjof Capra.

Sleutelkenmerk

Als het leven van een organisatie in haar praktijkgemeenschappen zetelt, en als creativiteit, leren, verandering en ontwikkeling inherent zijn aan alle levende systemen, kunnen we ons afvragen hoe deze processen zich feitelijk in de levende netwerken en gemeenschappen van de organisatie manifesteren. Om deze vraag te beantwoorden moeten we ons buigen over een sleutelkenmerk van leven … ‘het spontaan verschijnen of doorbreken van een nieuwe ordening’.

Doorbraak

Het verschijnsel ‘doorbreken’ voltrekt zich op kritische punten van instabiliteit, die het gevolg zijn van fluctuaties in de omgeving die door terugkoppelingslussen worden versterkt. Doorbreken leidt tot het ontstaan van een innovatie die in kwalitatief opzicht vaak verschilt van de verschijnselen waaruit zij is voortgekomen. Het continu genereren van innovaties – de ‘creatieve vooruitgang van de natuur’, zoals de filosoof Alfred North Whitehead het noemde – is een sleuteleigenschap van alle levende systemen.

Collectief

In een menselijke organisatie kan de gebeurtenis die de stoot geeft tot het op gang komen van het doorbraakproces bestaan uit een terloopse opmerking die misschien voor degene die haar maakt niet eens van betekenis is, maar wel voor sommige leden van een praktijkgemeenschap. Omdat de opmerking betekenisvol is, kiezen zij ervoor de informatie snel te laten circuleren door de netwerken van de organisatie. Terwijl de informatie door de verschillende terugkoppelingslussen circuleert, kan zij worden versterkt en uitgebreid, zelfs in die mate dat de organisatie de informatie niet langer in haar bestaande toestand kan absorberen.

Breekpunt

Als dat gebeurt, is het punt van instabiliteit bereikt. Het systeem kan de nieuwe informatie niet integreren in zijn bestaande ordening en is genoodzaakt iets van zijn courante structuren, gedragingen en/of overtuigingen overboord te zetten. Het gevolg is een toestand van chaotische verwarring, onzekerheid en twijfel. Hieruit vloeit een nieuwe ordeningsvorm, georganiseerd rondom nieuwe betekenis. De nieuwe ordening is door niemand ontworpen maar breekt door als gevolg van de collectieve creativiteit van de organisatie.

Ontvankelijkheid

Dit proces voltrekt zich via verscheidene duidelijk van elkaar te onderscheiden stadia. In het eerste stadium moet er een zekere ontvankelijkheid in de organisatie voorhanden zijn – een bereidheid om zich te laten ‘storen’ want alleen dan kan het proces op gang komen. Ook moet er een actief communicatienetwerk zijn, met tal van terugkoppelingslussen ter versterking van de activerende gebeurtenis. Het volgende stadium is het instabiliteitspunt dat als een vijandige spanning, chaos, onzekerheid en/of zelfs een crisis kan worden ervaren. In dit stadium kan het systeem of ineenstorten, of doorbreken naar een nieuwe ordeningstoestand, gekenmerkt door noviteit en berustend op een creativiteitservaring die soms bijna de indruk wekt dat er magie in het spel is.

Stadia

Laten we deze stadia nog wat nader bekijken. De aanvankelijke ontvankelijkheid voor stoornissen vanuit de omgeving is een basiseigenschap van alle vormen van leven. Levende systemen moeten altijd openstaan voor een gestage stroom van hulpbronnen (energie en materie) om in leven te blijven. Menselijke organisaties moeten altijd openstaan voor mentale hulpbronnen (informatie en ideeën), alsmede voor de stroom van energie, grondstoffen en materialen die nodig zijn voor het produceren van goederen en diensten. De ontvankelijkheid van een organisatie voor nieuwe begrippen, technologieën en kennis is een goede graadmeter voor haar levendigheid, soepelheid en leervermogen.

Emotie

De ervaring van de kritische instabiliteit die tot doorbraken leidt, gaat meestal gepaard met hevige emoties, zoals angst, verwarring, zelftwijfel of verdriet. Dit kan zelfs het karakter van een existentiële crisis aannemen. Uiteraard hoeven niet alle crisis- en doorbraakervaringen extreem te worden ervaren. De hevigheid van de doorbraakervaring kent vele gradaties, van kleine, plotselinge inzichten tot pijnlijke en euforisch stemmende transformaties. Wat ze met elkaar gemeen hebben, is het gevoel van onzekerheid en verlies aan houvast dat op zijn minst onbehagen wekt. Creatieve mensen weten dat zij deze onzekerheid en dit verlies aan houvast moeten omarmen.

Non-lineair

Na deze onderdompeling in onzekerheid, verwarring en twijfel wordt het plotseling verschijnen van een noviteit zelfs makkelijk ervaren als een magisch ogenblik. Zowel kunstenaars als wetenschappers hebben vaak zulke ogenblikken van ontzag en verwondering beschreven, waarin een verwarde, chaotische situatie zich op wonderbaarlijke manier uitkristalliseert tot een nieuw idee of oplossing voor een tot dan toe onoplosbaar probleem. Omdat het doorbraakproces door en door non-lineair is en zich via vele terugkoppelingslussen voltrekt, laat het zich niet ten volle analyseren door ons lineaire denken, zodat we geneigd zijn het als iets mysterieus te ervaren.